Jan Kochanowski o człowieczych powinnościach

Jaki jest człowiek według myślicieli renesansu? Przede wszystkim wolny, rozumny, świadomy swojej wartości. Ma poczucie obowiązków, wie, jakie zadania ma do wykonania, jakie są jego powinności. Jak pisze Jan Kochanowski w „Pieśni XIX”: Służmy poczciwej sławie, a jako kto może niech ku pożytku dobro spólnego pomoże. Najwybitniejszy twórca polskiego renesansu zachęca czytelników, aby nie myśleli wyłącznie o sobie. Według poety najważniejsze jest – dobro spólne.

Jakie są najważniejsze powinności człowieka? Zdaniem Kochanowskiego to obowiązek wobec ojczyzny, Boga i ludzi. Są one uzależnione od wrodzonych cech i zdolności człowieka. Jedną z istotniejszych była walka w obronie kraju. Jest to zadanie zwłaszcza dla tych, którym Bóg dał siłę i serce po temu („Pieśń o dobrej sławie”)

Utworem, który ma wymowę patriotyczną jest fraszka poety z Czarnolasu: Na Sokalskie mogiły. Dotyczy ona wydarzeń historycznych z 1519 roku. Poświęcona jest bohaterom spod Sokala, gdzie Polacy ponieśli klęskę w walce z Tatarami. Czarnoleski poeta apeluje do swoich rodaków, żeby nie rozpaczali. Ludzie, którzy ponieśli śmierć na polu walki postępowali zgodnie z etosem rycerskim. Bitwa miała sens mimo ofiar, ponieważ przez pewien czas powstrzymywała przeciwnika. Według autora trzeba pogodzić się z tym, co przyniesie życie ludzkie – w myśl stoicyzmu, do którego nawiązywał Kochanowski, należy z umiarem przyjmować szczęście i tragedie.

Poeta twierdzi, że lepiej jest umrzeć młodo w sposób bohaterski i tym samym zyskać sobie wieczną sławę, niż żyć długo i umrzeć w zapomnieniu. Jan Kochanowski uważa, że każdy, kto chce zapewnić sobie dobre imię, musi odrzucić pokusy, zrezygnować z ciągłego koncentrowania się na sprawach materialnych. Poucza władców o odpowiedzialności przed Bogiem za powierzone im społeczeństwo. Uważa, że rządzący jako namiestnicy Boga są odpowiedzialni za kraj i naród. Muszą pamiętać, że ich czyny pociągają za sobą poważniejsze konsekwencje niż działania zwykłego obywatela.

Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie, a ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie, Wy, mówię, którym ludzi paść poruczono i zwierzchności nad stadem bożym zwierzono;

Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemu, żeście miejsce zasiedli boże na ziemi, z którego macie nie tak swe własne rzeczy, jako wszytek ludzki mieć rodzaj na pieczy.

Słynna Pieśń o spustoszeniu Podola powstała w latach dwukrotnego bezkrólewia. Odnajdziemy tutaj gwałtowne oskarżenia, bolesną ironię, krytykę skierowaną do całego społeczeństwa. Kochanowski zachęca do wyzbycia się egoizmu, stawiania wyżej interesu państwa niż dobra własnego. Poeta pisze: Skujmy talerze na talary, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy.

Utwór przedstawia najazd Tatarów w 1575 roku na Podole, znajdujące się wówczas w granicach Polski. Rodacy Kochanowskiego przegrali ze słabym wrogiem, więc poeta zastanawia się, co spotka jego kraj w przypadku najazdu silniejszego rywala. Jednak nie traci nadziei i nadal wierzy, że sytuacja może się zmienić – trzeba tylko poprawić swoje postępowanie. Wygłasza apel do szlachty, żeby podjęła odpowiednie kroki. Nie oczekuje od niej zbyt wiele, chce tylko, żeby przeznaczyła pieniądze na wojsko. Pieśń o spustoszeniu Podola jest wezwaniem do dbałości o sprawy narodu i odpowiedzialności. Poeta z Czarnolasu przestrzega, żeby zacząć działać już teraz, bo potem może być za późno. Kończy utwór słowami:
Polak mądr po szkodzie. Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie, nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi.

Szczepić między ludźmi dobre obyczaje to podstawowe zadanie literatury. Pieśń XIX czarnoleskiego ziemianina jest apelem o pracę nad własnym życiem – charakterem, zachowaniem. Człowiek powinien rozwijać swoje talenty, ponieważ każdy z nich może mu przynieść korzyści. Najważniejszą sprawą dla ludzi powinna być ojczyzna – codzienna praca dla niej, a jeśli zajdzie potrzeba, walka w obronie jej granic. Poeta wyróżnia kilka sposobów służenia krajowi: przestrzeganie praw ojczystych i porządku, umiłowanie prawdziwej wolności, walka z nieprzyjaciółmi, a nawet oddanie życia za kraj.

Podmiot liryczny w Pieśni IX z Ksiąg wtórych poszukuje odpowiedzi na pytanie: „Jak żyć?”. Utwór jest pouczeniem, opartym na obserwacjach zmienności losu. Kochanowski apeluje do czytelników, żeby zawsze zachowywali nadzieje, bez względu na sytuację: Nie porzucaj nadzieje (…) Jakoć się kolwiek dzieje.
Czarnoleski poeta sugeruje, że ludzie muszą zrozumieć i zaakceptować swój los: nieuniknione są nieszczęścia i smutki. Podkreśla podobieństwo przemian w ludzkim życiu do zmian w naturze. Tak, jak po zimie następuje wiosna, tak smutek w życiu przeplata się z radością. Nie mamy na to wpływu, dlatego, według autora najlepszym rozwiązaniem jest skoncentrowanie się na sobie. Człowiek musi nauczyć się osiągać spokój wewnętrzny – wtedy będzie szczęśliwy. Kochanowski twierdzi, że najlepszą postawą jest życie zgodne ze stoicyzmem, czyli kierowanie się w życiu rozumem, a nie uleganie emocjom. Lecz na szczęście wszelakie, serce ma być jednakie.
W zakończeniu Pieśni IX poeta stwierdza: Ty nie miej za stracone (…) Co może być wrócone. Podmiot liryczny podkreśla, że trzeba wierzyć w Boga, ponieważ tylko on może odmienić nasz los. Siła Bóg może wywrócić w godzinę (…) A kto mu kol wiek ufa, nie zaginie.

Kochanowski w Pieśni IX zaleca przede wszystkim umiar, spokój i dystans w stosunku do świata. Kieruje optymistyczne przesłanie: trzeba wierzyć, mieć nadzieję oraz ufać Bogu.
Pieśni Kochanowskiego są świadectwem nadziei, poszukiwania jasnych i prostych norm moralnych oraz odpowiedzi na pytania o los człowieka. U poety, jak i u innych pisarzy renesansowych odnajdziemy motyw poezji obywatelskiej. Przede wszystkim sławi ona cnotę i dostarcza wzorów postępowania.
Komu dowcipu równo z wymową wolności dostaje. Niech szczepi między ludźmi dobre obyczaje; Niechaj czyni porządek, rozterkom zabiega, Praw ojczystych i pięknej swobody przestrzega.
Apelem do rozsądku i stateczności po przeżytej tragedii jest Tren XIX.
W utworze znanym także pod tytułem Sen, poecie ukazuje się matka z Urszulką na ręku. Stara się przekonać syna, że jego ukochana córeczka będzie szczęśliwa w niebie, uniknie wielu trosk, cierpień i smutków. Jan z Czarnolasu parafrazuje maksymę Cycerona, pisze: ludzkie przygody, ludzkie noś.
W myśl tego stwierdzenia należy z godnością przeżywać wszystko to, co człowiekowi może się przydarzyć. Trzeba patrzeć w przyszłość, być przygotowanym na to, co przyniesie los. Nie można popadać w poczucie beznadziejności – warto umieć korzystać z wszystkich dobrych, nawet tych, najmniejszych rzeczy.

Kolejnym dziełem jest tragedia Odprawa posłów greckich, wydana w 1578 roku. Poeta pokazuje, że nie zawsze decyzja podejmowana przez większość jest słuszna, a władca, nie może pozwolić na coś, co zaszkodzi krajowi. Priam nieumiejętnie rządzi państwem, ponieważ chce zaakceptować to, co postanowi rada. Jednak jej członkowie w większości są przekupieni przez Aleksandra. Istotnym elementem tego utworu jest pieśń chóru, zaczynająca się od słów: Wy, co pospolitą rzeczą władacie. Chór nakazuje, żeby wystrzegać się przekupstw i być sprawiedliwym. Ostrzeżenie wyraża w słowach: Przełożonych występy miasta zgubiły, i szerokie do gruntu carstwa zniszczyły.
Jan Kochanowski bardzo dużo uwagi poświęca obywatelskim obowiązkom człowieka. Jest wrażliwy na los ojczyzny, troszczy się o przyszłość kraju. W jego utworach można znaleźć wiele wskazówek, skierowanych nie tylko do rządzących, ale także zwykłych obywateli.

Jakie są konsekwencje zapominania o powinnościach? Jan Kochanowski przestrzega przed hańbą i poczuciem wstydu, będących następstwem kolejnych porażek. Takie przesłanie odnajdziemy w omówionej wyżej Pieśni o spustoszeniu Podola.

Jedną z najbardziej okrutnych konsekwencji może być upadek kraju – odniesienie znajdziemy w przepowiedni Kasandry o klęsce Troi. Ma ona stanowić ostrzeżenie dla Polaków. W Odprawie posłów greckich egoizm Aleksandra i przekupstwo Rady Królewskiej stały się przyczyną tragedii całego państwa.
Wiele wskazówek jest aktualnych do dnia dzisiejszego – co prawda nakaz walki w obronie kraju nie jest już koniecznością, ale warto wziąć do serca słowa namawiające do wyzbywania się egoizmu oraz szerzenia między ludźmi dobrych obyczajów. Kochanowski nie pisze wyłącznie o powinności dotyczącej obrony kraju. Według renesansowego poety istotne jest także podejście do życia. W wielu utworach nawiązuje do filozofii stoickiej czy epikurejskiej. W myśl tej pierwszej należy zachować w życiu umiar, spokój wewnętrzny oraz opanowanie w trudnych sytuacjach. Natomiast zgodnie z epikureizmem trzeba cieszyć się z każdej radosnej chwili, póki ona trwa.